معرفی جامع استان یزد

سرزمین‌ یزد جلوه‌هایی‌ از باشکوه‌ترین‌ و درخشانترین‌ میراث‌ فرهنگی‌ و تمدن‌ کهن‌ ادوار مختلف‌ تاریخی‌ ایران‌ را در خود جای‌ داده‌ است‌. تاریخ‌ سکونت‌ انسان‌ در این‌ خطه‌ از هزاره‌ سوم‌ پیش‌ از میلاد فراتر رفته‌ است‌، به‌ طوری‌ که‌ در عهد پیشدادیان‌ طوایف‌ در حال‌ کوچ‌ از بلخ‌ به‌ پارس‌، این‌ سرزمین‌ را یزدان‌، نامیدند و از آن‌ زمان‌ به‌ بعد یزد محل‌ عبادت‌ شد. از مهمترین‌ مراکز اسکان‌ اولیه‌ این‌ سرزمین‌ به‌ مهرپادین‌ (مهریز) فهرشان‌، پهره‌ (فهرج‌)، خورمیش‌، ادر (اردکان‌)، شواز، قلاع‌ موبدان‌ (میبد)، طرنج‌، عقدا و اشکذر می‌توان‌ اشاره‌ کرد. این شهر به‌ عنوان‌ محلی‌ پاک‌ و مقدس‌ در رأس‌ تمام‌ آبادی‌های‌ مزبور قرار داشته‌ است‌.

دره‌های‌ سرسبز و مناطق‌ ییلاقی‌، چشمه‌ سارها، ارتفاعات‌ و قله‌ها، غارها، حیات‌ وحش‌ و شکارگاه ها و به‌ ویژه‌ جاذبه‌های‌ کویری‌ از خصوصیات‌ جالب‌ توجه‌ طبیعت‌ یزد است‌ که‌ برخی‌ از آنها جزء تفرجگاه های‌ مهم ‌مردم‌ استان‌ به‌ شمار می‌آید.
این استان‌ از لحاظ‌ کنش‌های‌ فرهنگی‌ نیز جالب‌ توجه‌ است‌. این‌ منطقه‌ از لحاظ‌ رفتارهای‌ فرهنگی‌ مردم‌ کانون‌ گوناگونی‌هاست‌ و در این‌ بین‌ خصوصیات‌ فرهنگی‌ زرتشتیان‌ از پیشینه‌ تاریخی‌ درخشانی‌ برخوردار است‌. زرتشتیان‌ طبق‌ آیین‌ زرتشت‌ مراسم‌ ویژه‌ای‌ را در روزهای‌ معینی‌ از سال‌ برگزار می‌کنند که‌ از دیدگاه‌ جهانگردی‌ برای‌ افراد مسلمان‌ و پیروان‌ سایر ادیان‌ جالب‌ توجه‌ و دیدنی‌ است‌.

استان یزد با حدود ۷۴۴۹۳ کیلومتر مربع وسعت، چهارمین استان وسیع کشور است که درقسمت مرکزی فلات ایران در حاشیه ی دشت های کویر لوت قراردارد وبین عرض های ۲۹ درجه و۵۲ دقیقه تا ۳۳ درجه و۲۷ دقیقه شمالی وطول ۵۲ درجه و۵۵ دقیقه تا ۵۶ درجه و۳۷ دقیقه شرقی واقع شده است.
استان یزد دارای ۱۰شهرستان (یزد، ابرکوه، اردکان، بافق، تفت، خاتم، صدوق، مهریز و میبد)، ۲۳ شهر ، ۲۰ بخش و۵۱ دهستان بوده با استان های سمنان از شمال غرب، اصفهان از غرب، فارس از جنوب غرب، خراسان جنوبی از شرق، خراسان رضوی از شمال شرق وکرمان از شرق وجنوب شرق همسایه است.
آب انبارها، بادگیرها، کوچه های آشتی کنان و آسیاب هااز مشخصه های این استان است.
از کوه های شاخص این استان می توان به شیرکوه، خرانق، هدش، سیاه کوه، معراجی، ساغند، هرات ومروست، ندوشن وبوستان اشاره کرد.
بهره برداری از سفره آب زیرزمینی از طریق قنات صورت می گیرد.ازقنوات مهم استان، می توان به قنات اهرستان، دولت آباد، غیاث آباد وزارچ اشاره کرد.
متوسط بارندگی در سطح استان ۱۰۸ میلی متر ، میانگین درجه حرارت حداقل ۲۰- و حداکثر ۴۷+ درجه سانتیگراد می باشد.

شهرستان یزد

شهرستان یزد دومین «شهرخشت خام » و «تاریخی» جهان است. وسعت این شهرستان که مرکز استان است ۲۴۹۱ کیلومتر مربع وشامل ۲ بخش «مرکزی» و«زارچ» با شهرهای یزد، حمیدیا، شاهدیه، زارچ ودهستان های فجر ،فهرج، اله آباد ومحمّد آباد است.
جمعیت شهرستان یزد ۵۲۳۱۹۲ نفر بوده که از این تعداد، ۴۸۱۴۷۹ نفر آن جمعیت شهری و۴۱۷۱۳ نفر جمعیت روستایی است قدمت یزد به ۸ تا ۱۲ هزار سال می رسد. نامهای قدیم یزد، ایساتیس و کثه بوده و به «شهر بادگیرها» ، «شهر دوچرخه ها» و «دارالعباده» معروف است.
بافت تاریخی یزد با مساحت عرصه ۷۴۳ ومساحت حریم ۵۰۰۰ هکتار وبیش از ۶۵۰۰ فضای قدیمی در ثبت آثار ملی قرار گرفته است.در این بافت، خانه های دوره ایلخانی همچون گذشته، مسکونی هستند واز این نظر این بافت تاریخی ،منحصر بفرد است.
شهر یزد دربین ایرانیان ، به شهر بادگیرها معروف است که در واقع ، بادگیرها سیستم تنفسی شهر محسوب می شوند ودر فضاهای مسکونی وقدیمی دیده می شوند.بادگیرها از چهار قسمت بدنه، قفسه، تیغه ها وسقف تشکیل شده اند.
از بناهای تاریخی یزد می توان به مسجد جامع کبیر، بقعه سیدرکن الدین، مسجدفُرط، مجموعه امیرچخماق، مسجد حظیره، مسجدملااسماعیل، شاهزاده فاضل، باغ دولت آباد، حمام خان، آتشکده، آب انبار شش بادگیری، خانه محمودی، خانه لاری ها، بازار و… اشاره کرد.

تاریخ و قدمت 

یزد اولین شهر خشتی ، دومین شهر تاریخی جهان بعد از شهر ونیز ایتالیا و از سرزمینهای کهن و تاریخی ایران زمین است.
ابن حوقل در کتاب «ایران فی صوره الارض» درباره یزد می‌نویسد: «از مهمترین شهرهای ولایت اصطخر از سوی خراسان «کثه» است و آن حومه یزد و ابرقویه می‌باشد… اما کثه که حومه یزد است شهری است در کنار بیابان و هوای آن خشک سالم است و مانند شهرهای کوهستانی فراخ نعمت است و روستایی دارد که محصولش ارزان است. بیشتر بناهای آن دراز شکل است و از گل ساخته شده. در آنجا شهری است استوار که قلعه‌ای با دو دروازه آهنین دارد: یکی به نام ایزد(باب ایزد) و دیگری در مسجد(باب‌المسجد) که نزدیک مسجد جامع است. این جامع در ربض قرار دارد و آبهای آن از قنات تامین می‌شود…»
در بعضی از منابع بنای اولیه برخی از شهرهای این استان چون (میبد) را به سلیمان پیغمبر، (یزد) را به ضحاک و اسکندر مقدونی و (ابر کوه) را به ابراهیم پیغمبر نسبت داده‌اند. این بیانگر قدمت و دیرینگی پیشینیه تاریخی و فرهنگی سرزمین و مردم این دیار است. مجموعه آثار باستانی پراکنده موجود در این استان نیز به سهم خود گویای این پیشینه تاریخی است. آثاری چون دست افزارهای سنگی بدست آمده از دره‌های شیر کوه، نگاره‌های روی تخت سنگ کوه ارنان، تکه سفالهای منقوش نارین قلعه میبد – متعلق به دوره ایلامی، غارهای استان و آثار معماری و شهر سازی باستانی و… نشان می‌دهد مدنیت یزد، در چهار کانون باستانی (مهریز و فهرج)، (یزد)، (رستاق و میبد) و (اردکان) متمرکز بود. پژوهشگران این منطقه را که در مسیر شاهراه‌های باستانی (ری – کرمان) و (پارس – خراسان) قرار داشت، جزء سرزمینهای دوردست مادها شمرده‌اند
احمد بن حسین بن علی کاتب یزدی، می‌نویسد : «هنگامی که عده‌ای از بزرگان ایران در ری علیه اسکندر مقدونی به مخالفت پرداختند، اسکندر آنان را دستگیر کرد و خواست که همراه خود به استخر فارس ببرد، چون به ناحیه‌ی یزد رسید، زندانیان را درچاهی محبوس کرد و آن محل را کِثَه (به یونانی یعنی زندان) نامید. پس از اینکه اسکندر یزد را ترک گفت، نگهبانان به کمک زندانیان به آبادانی و عمران یزد همت گماشتند»برخی از جغرافی نگاران، تاریخ ساخت یزد را به یزدگرد اول، ساسانی نسبت می‌دهند که وجه تسمیه­ی یزد در ارتباط با نام وی و واژه­ی «یزش» به معنی ستایش و نیایش در زبان فارسی میانه است. بهرام گور نیز در هنگام حرکت خود به سوی خراسان چون به ولایت کثه (یزد) رسید، بیماری وی اندکی بهبود یافت و این سرزمین مبارک داشت و دستور داد در آنجا شهری بسازند و چون به نام یزدان می‌ساخت آن را «یزدان گرد» نام نهاد.

چون بهرام گور درگذشت یزدگرد به پادشاهی رسید. وی دو پسر داشت به نام شاه فیروز و شاه بلاس. بعد از مدتی یزدگرد، یزد را به دو فرزندش بخشید و آن دو شهر را بین خود تقسیم کردند. شاه فیروز دو ده در ولایت یزد ساخت، یکی «فیروز آباد مجو مرد» و دیگری «فیروز آباد میبد».

زمانی که انوشیروان به حکومت رسید، یزد را به دختر خود «مهرنگار» بخشید و وی را از مداین به یزد فرستاد و در آنجا ساختمان‌های زیادی ساخت.

در هشت فرسنگی یزد دهی ساخت و آن را «مهرگرد» نام گذاشت و اکنون آن قریه را «مهریجرد» می‌گویند. هم‌چنین در کنار میبد دهی ساخت و آن را «مهرجرد» نام نهاد و برادر وی «شاه هرمز» در جنب مهریجرد دهی ساخت و آن را «هرمیز» نام گذاشت که اکنون به «خورمیز» شهرت دارد.

پس از انوشیروان خسروپرویز به پادشاهی رسید. وی ولایت یزد را به دو دختر خود به نام‌های ایران دخت و توران دخت بخشید و دستور داد دهی بسازند و آن را «توران پشت» نام نهاد.

توران دخت هشت ماه پادشاهی کرد و بعد درگذشت. بعد از وی ایران دخت به سلطنت رسید. وی نماینده‌ای به نام «ابرند» به یزد فرستاد و به وی دستور داد که بر عمارت و آبادی یزد بیفزاید. ابرند نیز در دو فرسنگی شهر یزد ده جدیدی احداث کرد و آن را «ابرند آباد» نام نهاد.

وجه تسمیه یزد

«یزد» واژه ای باستانی است که ریشه در «یشت» یا «یزت» و« یسن» به معنای ستایش، نیایش، پرستش، ایزد و… دارد. به اعتقاد تعدادی از تاریخ نویسان ، دردوره ساسانیان، به فرمان یزد گرد اول در این محل، شهری به نام «یزدان گرد» بنا گردیده است. نام یزد از همین عنوان گرفته شده وبه معنای مقدس، فرخنده ودرخور آفرین است.
مورّخان یونانی، شهر کهن وباستانی را «ایساتیس» خوانده اند که احتمالاً بعد از ایجاد شهر کهن «کثه » پدید آمده است. پس از ظهور اسلام و گرایش مردم ایران به این آیین، به یزد لقب «دارالعباده» داده شد.

اطلاعات تکمیلی درباره پیشینه نام یزد

واژهٔ یزد در لغت به معنای مقدس و پاک بوده و وجه‌تسمیهٔ این شهر، سرزمین مقدس و شهر خدا است.

واژه‌هایی که در تاریخها، سفرنامه‌ها، سیاحت‌نامه‌ها و دیگر مدارک تاریخی مربوط به پیش از اسلام، ماد و پارت و نیز پیش از ورود آریایی‌ها تا دوران کنونی به یزد داده شده‌است عبارتند از:

الف: ایز – ایزاطیخه – ایزدیس – ایساتیس – ایستخای

ک: کت – کتروا – کته – کث – کثه – که – کهثه

گ: گث – گبست

د: دارالسیاده – داراشیعه – دارالعباده – دارالمومنین – دارلعلم

ش: شهر ایزد

ی: یزجی – یزد – یزدان شهر – یزدان گرد – یست – یسدی – یسن – یکس

واژه «یزش» به معنای ستایش و نیایش در زبان پارسی میانه‌است.

ابن بلخی در کتاب فارسنامه که در قرن ششم هجری تالیف شده نام اصلی یزد را «کثه» نامیده و احمد بن حسین بن علی کاتب نیز در قرن نهم در کتاب تاریخ یزد نام «کثه» را تایید نموده که معنی شهر کوچک است زیرا در پارسی باستان این واژه به معنای کوچک است زیرا کثه در مقایسه با ایساتیس که شهر بزرگی بود در حومه یزد قرار داشته و کوچک بوده‌است. اصطخری درباره یزد می‌گوید:«کثه مرکز یزد، شهری است درحاشیه کویر دارای هوای خوب ودرعین حال واجد آسایش وتنعم شهرهای بزرگ است». درزمان ساسانیان به فرمان یزدگرد اول در این محل شهری بناشد که آن را «یزدان گرد» نام نهادند و یزد گرد شهر را به دختر خود هدیه داد. واژه یزد نامی است باستانی که ریشه در «یشت» یا «یزت» و «یسن» داردبا مفاهیمی چون ستایش، نیایش، پرستش، ایزد و… که یکی از فصول پنجگانه اوستا هم با یکی از این نامها یعنی یشت خوانده شده‌است.

بعداز آمدن اسلام وگرایش مردم یزد به دین اسلام عنوان «دارالعباده» به این شهر داده شد. این نام توسط ملکشاه سلجوقی انتخاب شد زیرا علاء الدوله کالنجار تقاضای حکومت یزد را از وی کرده بود تا درآن جا به عبادت بپردازد.

احمد کاتب مورخ یزدی قرن نهم هجری قمری نوشته‌است که: «در سال ۵۰۴ هجری قمری ملکشاه سلجوقی حکومت یزد را به علاء الدوله کالنجار واگذار کرد و آن را دارالعباده نامید.»

اسامی منتسب به این شهر یعنی کثه (شهر دارای کتس=قنات)، فرافر (دژ بالایی)، هرفت (دژ نگهبانی)، ایساتیس (شهر دارای چشمه پوشیده نیرومند یا قنات نیرومند)، ایستیخای خبر بطلمیوس در صحرای کرمان (“ایس- تی-خا” به همان معنی ایساتیس) و یزد (شهر دارای چشمه پوشیده=قنات) نشانگر اهمیت دیرین و بزرگی این شهر کویری باستانی می‌باشند. وجه اشتقاق خود نامهای فارسی قنات یعنی کاریز (کا- ریز) و کتس (کت- اوس) هم چشمه ریزان و خانه چشمهاست. آثار این قنات نیرومند تاریخی دورتر از خود شهر یزد در بین کوههای شیرکوه و مهریز باقی‌مانده‌است.

صنایع دستی و سوغات استان یزد

پیشینه یزد که به دوران یزدگرد ساسانی می رسد، آکنده از تلاش پی گیر مردمانی پارسا وسخت کوش است که به رغم طبیعت گرم وخشک این دیار، کمرهمّت بسته اند تا به برکت پشتکار، خلاقیّت وذوق هنری خدادادی، نام شهر ودیار خودرابلند آوازه گردانند.
تعدادی از سوغات و صنایع دستی بومی استان ازاین قبیل است:
ترمه – دارایی – سفال وسرامیک– کاشی سازی – گلیم وزیلو – شیرینی – آهنگری (چلنگری)

صنایع دستی 
صنایع دستی به بخشی از هنر و صنعت گفته می شود که با بهره برداری از مواد اولیه بومی و انجام کار اساسی به کمک دست و ابزارهای سنتی دستی انجام می پذیرد و منحصر به ساخت محصولاتی می شود که بیانگر ذوق هنری و خلاقیت فکری سازندگان آن می باشد. مهم ترین صنایع دستی در استان یزد عبارتند از: قالی، قالیچه، گلیم، مخمل، زری، چادر شب، دستمال، مرس ریزه جیم، قناویز، اجرامی، شمد، ترمه، پرده، زیلو، روفرشی، کرباس، بقچه، لنگ، کیسه حمام، خورجین، پتو، سفال، سرامیک، حصیر، کاشی و گیوه.

در میان صنایع دستی قالی بافی، ترمه بافی، زیلو بافی، ساخت سفال، سرامیک و کاشی از اهمیت ویژه ای برخوردار است. شیرینی پزی در یزد سابقه طولانی دارد. در یزد شیرینی های سنتی مانند باقلوا، قطاب، لوز نارگیل، پشمک، نان برنجی و حاجی بادام و… تهیه می شود.

اقوام و زبان مردم یزد :

مردم این استان از « نژاد آریادی » و « ایرانی » هستند و به علت موقعیت جغرافیایی ویژه این استان ، از آمیختن با نژادهای غیر ایرانی تا اندازه ای مصون مانده اند . در روزگار باستان و با آغاز شهرنشینی در این سرزمین ، نژادهای دیگری در این ناحیه زندگی می‌کردند که با نژادهای اصلی ترکیب شدند . علاوه بر مهاجرت آریایی‌ها به ایران ، در دوره‌های بعد نیز ، گروه‌های از اعرب ، ترک‌ها ، مسیحی‌ها و کلیمی‌ها به این منطقه آمده و در این جا ساکن شدند .
مردم استان به « زبان فارسی رایج » ، با پاره ای ویژگی‌های گویشی سخن می‌گویند . برخی ویژگی‌های گویشی در میان شهرستانهای این استان محسوس است . زبان شناسان نیم زبان‌های جدید ایرانی را به دو دسته غربی و شرقی تقسیم کرده اند . « لهجه یزدی » جزو « نیم زبان‌های مرکزی دسته غربی » است که در بخش غرب فلات ایران ، تا حدود مرزهای ایران رواج دارد . علاوه بر این‌ها ، « زرتشتیان یزد » به زبان نیاکان خویش یعنی « زبان فارسی دری » سخن می‌گویند . ولی این زبان به دلیل پاره ای عوامل اجتماعی ، فرهنگی و اقتصادی با زبان فارسی ترکیب شده و کم کم به فراموشی سپرده می‌شود .یزد اولین شهر خشتی و دومین شهر تاریخی جهان بعد از شهر ونیز ایتالیاست استان یزد از سرزمینهای کهن و تاریخی ایران زمین است.

زبان مردم یزد

مردم یزد به زبان فارسی رایج با گویش یزدی سخن می‌گویند و بسیاری از واژه‌ها و ترکیبات زیبای فارسی را در گویش خود حفظ کرده‌اند. در استان یزد برخی ویژگی‌های گویشی میان شهرستانهای مختلف محسوس است. معتقدان به آیین زرتشتی در میان خود هنوز به زبان نیاکانشان سخن می‌گویند و به ویژه مراسم مذهبی خود را با این زبان انجام می‌دهند. گویش یزدی بخشی از فارسی دری (فارسی خالص و اولیهٔ ایرانیان) است.

دین مردم یزد

بیشتر مردم یزد مسلمان و شیعه دوازده امامی هستند. همچنین گروه بزرگی از زرتشتیان ایران در یزد ساکن هستند. اقلیت کوچکی از یهودیان نیز ساکن این شهر می‌باشند.

در محلات تاریخی یزد، در حدود ۳۰ مسجد دیگر را نیز می‌توان نام برد، که در مقیاس کوچکتر، نقش «مساجد محله‌ای» را ایفا می‌کنند:
مسجد امام حسین محله محمودآباد

محلات تاریخی شهر یزد

در مجموع ۷۷ محله از مجموعه محلات شهر یزد به دلیل قرار گرفتن در محدوده بافت تاریخی و یا در حریم آن، در سال ۱۳۸۴ و با شماره ۱۵۰۰۰، تحت عنوان «بافت تاریخی یزد» به ثبت آثار ملی رسیده‌اند.